Мамлакатимиз истиқлолга эришиб, жамиятимиз ҳабти-нинг барча жабҳаларида теран янгиланишлар жарабни ке-чаетган бир даврда тарихни урганиш, уни холис баҳолаш ва мозийдан мерос жамики қадриятлардан ижодий фойдала-ниш ўта муҳим аҳамият касб этмоқда.
Тарих фаии тараққибтини белгиловчи омиллар орасида архив материаллари, айниқса, диққатга сазовордир. Шунииг учун тарихий жараенларни еритишда архив ҳужжатларини қайта тадқиқ ва таҳлил этиш масаласи алоҳида эътиборга молик экани шубҳасиз.
Архив — лотинча «архивиум» — ҳукумат бшюси сузидан олиигап. Лекин «архив» атамасининг ҳозирги қўлланилиш маьноси бутунлай бошқа. Архин — бу идоралар, корхона ва ташкилотлар, шунингдек тарихий шахслар фаолиятига оид ҳужжатлар сақланадиган муассаса.
Марказий Осиеда архив езув билан бир вақтда пайдо булган. Археологлар қадимги Тупроққалъа харобаларидан Хоразм шоҳларига тегишли III—IV аср бошларига оид қа-димги ҳужжатлардан иборат архив қолдиқларини тоиишди. 1930 йил бонотарида қадимги Сўгдиеиа давлатинииг Муг токлари харобаларидан Деваштич архиви топилди. Қазиш-малар натижасида VIII асрга оид 80 дан ортиқ қулезма ҳуж-жатлар топилди.
Тарихдам маълумки, Бухорода IX—X асрларда Абу Али Ибн Сино фойдаланган архив-кутубхона булган. Марказий ОсиСда архивлар XI—XII асрларда Хоразм давлатида, ксйипчалик Олтин Ўрдада, темурийлар, аштархонийлар дав-рида ҳам мавжуд эди.
Узбскистон Республикаси Марказий давлат архиви мил-латимиз, узбек халқининг ҳужжатли маданий ёдгорликлари сақлаиадиган энг катга, энг бой архив хазинасидир. Бу ерда сақланаетган энг қадимги ҳужжатлар вақфномалар булиб, улар XIII—XX асрларга оиддир.
Қадим1и давлатларнинг, хонликларнинг XIX асргача бўлган ҳужжатли манбалари бахтга қарши бизгача сақлан-магаи. Узаро феодал урушлари, вайронгарчиликлар натижа-сида архин ҳужжатлари йуқ булиб кетган. Қуқон ва Хева хоплари архивлари, Бухоро амирлигининг Қушбеги архиви сақланиб қолган. Уларда XIX асрга оид ҳужжатларнинг бир қисми сақланган холос. Марказий Осиени чор Россияси босиб олгандан кейинги давр архивлари, яъни XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX аср ҳужжатлари тула сақланган.
Қўқон ва Хева.хонликлари архивлари тарихи узига хос-дир. Чоризм бу хонликларни босиб олгандан кейин ушбу архивлар материаллари 1876 йили Петербургга — Импера-тор кутубхонасига олиб кетилади. Бу ҳужжатлар 30-йиллар-нинг охиригача эътибордан